Vào những năm 1990 khi còn ở Mỹ, bất ngờ đọc cuốn sách “Tạo dựng một nền văn minh mới - chính trị của làn sóng thứ ba” của nhà tương lai học Alvin Toffler, tôi thực sự thích thú lẫn kinh ngạc. Ông đã mô tả được những nét chính của xã hội nền văn minh hậu - công nghiệp thế kỷ 21 mà giới kiến trúc chúng ta hằng quan tâm:
- Tập trung một số trung tâm kinh tế - tài chính cực lớn.
- Đổi mới nguồn năng lượng.
- Giải pháp đô thị hóa, đưa con người quay về với thiên nhiên.
- Sản xuất nông nghiệp năng suất cao dựa vào công nghệ sinh học mới.
Những điều đó có nhiều điểm tương đồng kỳ lạ với các phác họa về xu thế phát triển kiến trúc - đô thị thế giới thế kỷ 21. Các chuyên gia đô thị Mỹ ngày nay đang nói nhiều về sự phát triển của những “làng đô thị” (urban villages) hoặc những “Chòm đô thị” (urban constellations) trong một “Ngân hà đô thị” (metropolitan galaxy).
Những nhà kiến trúc châu á đang chủ trương từ bỏ nền kiến trúc - đô thị công nghiệp phương Tây và quay về với kiến trúc dân gian hiện đại mang tính sinh - khí hậu. Nếu kỷ nguyên công nghiệp sản sinh các thành phố, thì kỷ nguyên thông tin hậu - công nghiệp có thể phi tập trung chúng.
Nhắm chuẩn bị cho tương lai không còn xa đó, các nhà kiến trúc Âu Mỹ ngày nay được cập nhật hóa kiến thức về tiết kiệm năng lượng, thiết kế kết hợp công nghệ cao và phù hợp với điều kiện sinh - khí hậu tại chỗ. Người ta đang khẩn trương tìm kiếm các nguồn năng lượng thay thế khác, không gây ô nhiễm và nhất là không cạn kiệt (khí sinh, mặt trời, gió, dòng nước, thủy triều...). Sản xuất nông nghiệp dựa vào toàn bộ các hệ sinh thái đa dạng với công nghệ vi sinh, vi tính hóa.
Những phác họa mới của nền văn minh thế kỷ 21 đó là hết sức quan trọng đối với những nước như chúng ta trong quá trình xây dựng mô hình kinh tế - xã hội phát triển tương lai. Nó giúp ta kịp thời tránh những sai lầm xây dựng các công trình hạ tầng kỹ thuật kiểu xã hội công nghiệp thế kỷ 20, rất tốn kém nhưng sẽ sớm bị lạc hậu trong cấu trúc xã hội hậu - công nghiệp thế kỷ 21.
Hành nghề kiến trúc trong thế kỷ 21
Trong toàn cảnh nền văn minh thế kỷ 21 đó, một số vấn đề đặt ra cho những người làm nghề kiến trúc chúng ta: Liệu như vậy thì nghề kiến trúc còn tồn tại và duy trì như kiểu hiện nay không? Muốn sống còn, nghề phải thay đổi ra sao? Môi trường xây dựng mới sẽ tác động đến nghề như thế nào?... Đó là những vấn đề mà qua tiếp xúc với đồng nghiệp quốc tế khắp nơi, tôi cảm thấy họ thực sự lúng túng và lo âu.
Phải chăng tất cả chúng ta đều đang đối mặt với những đổi thay dữ dội, chẳng những tiến bộ công nghệ làm thay đổi sâu sắc đến thiết kế công trình mà các biến động to lớn về kinh tế và xã hội cũng tác động đến nghề nghiệp của chúng ta. Nhà kiến trúc đang bị sức ép từ nhiều phía: Khách hàng tinh tế và đòi hỏi hơn, lợi ích cộng đồng yêu cầu chất lượng thiết kế và quy hoạch linh hoạt hơn, sự cạnh tranh mãnh liệt từ ngoài nghề thu hẹp vai trò nhà kiến trúc, trách nhiệm pháp lý chi phối nhiều trong quá trình thiết kế trong khi thù lao chưa tương xứng. Nhiều năm qua, các hội kiến trúc sư phương Tây đã ý thức về mối âu lo này và tiến hành nghiên cứu những xu hướng xã hội, các tiến bộ kỹ thuật ảnh hưởng đến nghề kiến trúc, đến phương pháp hành nghề và khả năng nhà kiến trúc đáp ứng như thế nào đến thị trường và khách hàng tương lai.
Trước hết, những nghề truyền thống, trong đó có nghề kiến trúc sẽ đánh mất dần vai trò người chủ trì công trình (Master Builder) chỉ đạo thiết kế lẫn quá trình thi công.
ở Mỹ chẳng hạn, chỉ có 25% công trình xây dựng có sự tham dự của kiến trúc sư. Tuy nghề kiến trúc bị cạnh tranh gay gắt và khó tìm việc làm, vậy mà vẫn rất hấp dẫn đối với lớp trẻ. Tuyển sinh vào trường kiến trúc vẫn khá cao. Với số lượng kiến trúc sư tăng gấp đôi trong thời gian qua, nhiều người tốt nghiệp kiến trúc phải tìm việc trong những ngành nghề khác. Người ta nhìn thấy họ làm việc tại các công ty thầu xây dựng, địa ốc, các doanh nghiệp sản xuất vật liệu xây dựng…
Các văn phòng kiến trúc truyền thống sẽ dần nhường chỗ cho những công ty chuyên ngành xây dựng. Những công ty lớn cung cấp các dịch vụ bao gồm địa ốc, quy hoạch xây dựng và kinh tế, quản lý chương trình và quản lý xây dựng, quản lý công trình công cộng và thậm chí có thể cung cấp tài chính.
Giống như nghề thầy thuốc, nghề kiến trúc sẽ được đào tạo dưới nhiều dạng chuyên sâu về thi công, kỹ thuật khác của quá trình thiết kế. Công ty kiến trúc sẽ được quản lý chặt chẽ hơn và hoạt động kinh doanh theo định hướng, và sẽ sử dụng người quản lý không chỉ tốt nghiệp ngành kiến trúc mà còn là những doanh nhân và luật sư. Họ sẽ cạnh tranh ráo riết và tìm cách cung ứng những dịch vụ khác với dịch vụ thiết kế truyền thống, hướng tới phục vụ công trình xây dựng từ A đến Z.
Biến động trong môi trường xây dựng mới
Dự kiến có những thay đổi lớn diễn ra trong môi trường xây dựng. Trước hết là do tác động của cuộc cách mạng tin học, sự xuất hiện những vật liệu xây dựng mới và cũng không kém phần quan trọng là tiến bộ của ngành sinh học. Sau đây là một số khả năng:
-Thiết kế kiến trúc sẽ rất đa dạng và phải đáp ứng đặc biệt cho các vùng khí hậu và tài nguyên khác nhau. Công trình xây dựng sẽ thích nghi và phù hợp với tự nhiên hơn.
- Máy vi tính và công nghệ thông tin sẽ được sử dụng ở khắp môi trường xây dựng, tham gia vào việc gíám sát và kiểm tra hầu hết những hệ thống xây dựng gồm: dữ liệu, chiếu sáng, hệ thống phát thanh phát hình, thang máy, phòng chống cháy, quản lý an ninh và năng lượng.
- Các kỹ thuật laser, phóng xạ, cáp quang (fiber optics) sẽ thay thế hệ thống chuyền tải điện năng hiện nay.
- Nguồn năng lượng không cạn kiệt từ thiên nhiên sẽ thay thế năng lượng hóa thạch (dầu mỏ) và được tồn trữ trong thiết bị gốm siêu dẫn. Đặc biệt ánh sáng mặt trời sẽ được thu gom và truyền dẫn qua cáp quang đến nội thất công trình.
- Con người sẽ dịch chuyển từ nơi này sang nơi khác theo những đường ống chân không.
- Chất dẻo sẽ thay thế gỗ, kim loại, và những vật liệu xây dựng truyền thống. Công nghệ sinh học sẽ giúp tạo ra vật liệu xây dựng độ bền cao, công nghệ tái chế nhắm xử lý rác, làm sạch không khí và nước, và sản xuất năng lượng trong công trình xây dựng.
Dĩ nhiên là bảng danh sách này sẽ còn khá dài khi nói về những kỹ thuật và công nghệ mới trong môi trường xây dựng.
Cần chủ động thích ứng với những thay đổi
Tôi muốn trình bày những xu hướng và dự báo những động lực to lớn và toàn diện trong xã hội tương lai là nhắm xác định một điều: những biến động đó đang làm thay đổi cách chúng ta đang sống và làm việc, và chắc chắn là chúng cũng sẽ xảy ra với nhịp độ rất nhanh và mang tính toàn cầu.
Những khách hàng tương lai sẽ yêu cầu kiến trúc sư thích ứng với những sự thay đổi đó. Những người làm nghề kiến trúc chúng ta phải sẵn sàng đón nhận những thách thức của tương lai, thích ứng với những động lực làm biến đổi môi trường xây dựng, và cụ thể là thế giới của chúng ta, trong một tương lai không xa.
Vấn đề là chúng ta không nên thụ động ngồi chờ mà phải biết chủ động thích ứng với thay đổi, sẵn sàng đảm nhận những trách nhiệm lớn hơn, chuẩn bị tốt hơn để sáng tạo trong môi trường xây dựng, môi trường phục vụ thiết thực các nhu cầu thiết yếu đang làm thay đổi cuộc sống loài người trong thế kỷ 21.